Wiktymologia to dziedzina nauki zajmująca się ofiarami przestępstw, zjawisk patologii społecznych oraz innych zdarzeń powodujących pokrzywdzenie człowieka. To nauka o ofiarach przestępstwa, o predestynacji niektórych ludzi do stania się pokrzywdzonym przez czyn przestępczy.
Typologie ofiar :
- skoncentrowane na indywidualnych cechach ofiar przestępstwa
- skoncentrowane na ocenie udziału ofiary w genezie przestępstwa
- mieszane tj. obejmujące zarówno cechy indywidualne ofiar jak ich znaczenie w zaistnieniu przestępstwa
Podział ofiar według cech psychologicznych ofiar:
- jednostki depresyjne -> przygnębione, apatyczne, atrakcyjność takiej osoby polega na dobrach, które posiada, a które są łatwym łupem w związku z tym, że nie przejawia chęci ich obrony, a co jeszcze bardziej ułatwia jest mało czujna, wolniej reaguje, jest wyizolowana, co daje pewności, że pomoc z zewnątrz również nie nadejdzie. Ten typ ofiar jest szczególnie narażony na zabójstwa, jako że osoby takie zachowują się w sposób sygnalizujący, iż życie nie stanowi dla nich większej wartości.
- ofiara żądna zysku-> osoba zachłanna tak pochłonięta pomnażaniem swoich zysków, że w związku z ryzykownymi decyzjami jakie podejmuje obniża się jej zdolność oceny ryzyka, a to z kolei wykorzystuje przestępca.
- ofiara lubieżna, rozpustna -> kategoria ta odnosi się do osób, które przejawiają zachowania społecznie nieakceptowane. Będą to kobiety o rozbudzonych potrzebach seksualnych zwłaszcza jeżeli nie mogą ich zaspokoić w sposób zwyczajny. Staja się wtedy ofiarami przypadkowo nawiązywanych związków, szantażu czy wymuszeń rozbójniczych.
- dręczyciel -> to ofiara własnej agresywności i gniewu, to osoba która najczęściej znęca się nad swoimi bliskimi, dlatego nazywana jest tyranem domowym, despotą czy brutalem. Pełni podwójną rolę początkowo jednak jako sprawca – prowokuje swoją pierwotna ofiarę i często w ferworze walki sam staje się ofiarą.
Wina ofiary to aktywne uczestniczenie w działaniu szkodliwym, biorąc pod uwagę to kryterium można wyróżnić następujące kategorie:
- zupełnie niewinna
- winna mniej niż sprawca
- winna w różnym stopniu co sprawca
- winna bardziej niż sprawca
- przede wszystkim winna
Odpowiedzialność funkcjonalna to kwestia przyczynienia się przez ofiarę do zaistnienia przestępstwa a także zadośćuczynienie krzywdy wyrządzonej ofierze przez sprawcę.
- ofiary nie pozostają w żadnym związku ze sprawcą, który popełnił przeciwko nim przestępstwo, są przypadkowymi ofiarami, a cała odpowiedzialność za czyn spada na sprawcę;
- ofiary prowokujące, których zachowanie wywołuje odpowiedź sprawcy; odpowiedzialność powinna być podzielona między ofiarą a sprawcą jako że pierwotnie sprawcę nazwać można późniejszą ofiarą;
- ofiary przyspieszające, których lekkomyślne zachowanie prowokuje sprawcę do skrzywdzenia ich przez co ponoszą częściową odpowiedzialność;
- osoby słabe umysłowo lub fizycznie stanowią łatwy cel ze względu na posiadane cechy, a ich bezbronność przyspiesza przestępstwo; ten typ ofiary nie jest w stanie zapobiec sytuacji czynu przestępczego, dlatego nie powinna za niego odpowiadać;
- osoby o najniższej pozycji społecznej, dyskryminowane przez otoczenie, słabe społecznie; odpowiedzialność za ich sytuację powinna być rozdzielona między przestępcę a społeczeństwo, które toleruje, a nie rzadko rozpowszechnia nierówność społeczną;
- ofiary tzw. samowiktymizacji, autodestrukcji w sytuacji, gdy dana osoba jest zarówno ofiarą jak i sprawcą, oczywiste w tej sytuacji jest to, że całkowicie odpowiada za swoją wiktymizację;
- ofiary polityczne, których odpowiedzialność zależy od zastosowanego kryterium, formalnie traktowane jako przestępcy, etycznie nie ponoszą odpowiedzialności, a mimo to cierpią z rąk przeciwników politycznych;
Zachowania i role charakterystyczne dla ofiar:
- precipitation -> koncepcja dotycząca ofiary, która głosi, że ofiara przyspiesza bądź wymusza odzew na sprawcy i jego działania przestępne; ofiara poprzez słowa lub zachowania wzbudza u sprawcy emocje, np. gniew prze co reaguje on agresywnie i popełnia czyn przestępczy;
- ułatwienie-> czyli działanie lub jego brak, które stawiają ofiarę w sytuacji, w której wzrasta ryzyko stania się przedmiotem przestępstwa; działania takie mogą polegać na kuszeniu, niedbalstwie czy nieostrożności;
- podatność -> będącą właściwością niektórych ludzi, wyrażająca się w większym prawdopodobieństwie niż inni, stania się ofiarą czynu przestępnego; jest to pewnego rodzaju zależność, która wyraża się ze względu na ich cechy charakterystyczne, czy miejsce i funkcje w społeczeństwie np. windykator;
- sposobność -> istnienie takich okoliczności, bez których zaistnienia przestępstwa nie byłoby możliwie, np. żeby być ofiarą kradzieży trzeba posiadać wartościowe przedmioty;
- atrakcyjność -> cecha ofiary czyni z niej jednostkę bardziej podatną na zamach przestępny. W tym przypadku przyszła ofiara nie ma wpływu na to, że jest atrakcyjna dla sprawcy, przez co zachęca sprawcę do popełnienia danego czynu w stosunku do niej;
- bezkarność -> chodzi tu o sytuację, w której jednostka pokrzywdzona nie może zawiadomić organów ścigania w związku ze swoją szczególną sytuacją (nielegalny emigrant czy pracownik) a sprawca unika kary za przestępstwa popełnienia w stosunku do takich osób.